Η ανάγκη διαχείρισης της ανομίας των μεγάλων ιδεών

ΑΡΘΡΟ ΕΥΑΓΓΕΛΟΥ ΒΕΝΙΖΕΛΟΥ Ο πληθωρισµός των εννοιών που κυριαρχούν στον διεθνή δηµόσιο λόγο φοβάµαι ότι µπορεί να λειτουργεί υπονοµευτικά για την ικανότητα του ανθρώπου να διαχωρίζει τις πολλαπλές σφαίρες στις οποίες κινείται. Όταν λέω του ανθρώπου εννοώ, για τα δικά µας δεδοµένα, του "δυτικού" ανθρώπου, του υποκειµένου του ορθού λόγου, όπως τον αντιλαµβάνεται ο δυτικός πολιτισµός, συµπεριλαµβανοµένου και όλου του µετανεωτερικού σχετικισµού. Μεγάλα πολιτικά, οικονοµικά και κοινωνικά προτάγµατα (όπως η ευηµερία, η ασφάλεια, η ειρήνη, η σταθερότητα, η ανάπτυξη, η συνοχή, η συµπεριληπτικότητα, ο σεβασµός των ανθρωπίνων δικαιωµάτων και του κράτους δικαίου, η δηµοκρατία) διασταυρώνονται µε ηθικού, ιστορικού, φαντασιακού ή µεταφυσικού χαρακτήρα διακυβεύµατα (όπως η σύγκρουση ατοµικισµού και αλληλεγγύης, η θρησκευτική πίστη, το πατριωτικό αίσθηµα και η εθνική ταυτότητα). Βαριές πραγµατικότητες όπως η γεωγραφία συνυπάρχουν µε ιδεολογικού ή αξιακού χαρακτήρα ερωτήµατα όπως η ανταγωνιστική ισορροπία ελευθερίας και ισότητας. Η σχέση µας µε τη φύση και η καταλυτική επιρροή που ασκούν φαινόµενα όπως η κλιµατική αλλαγή, οι φυσικές καταστροφές και οι πανδηµίες συγκρούονται µε τις κραυγαλέες ανισότητες που υπάρχουν διεθνώς ως προς το επίπεδο ανάπτυξης και τις συνθήκες ζωής. Εντυπωσιακά επιτεύγµατα της επιστήµης και της τεχνολογίας, όπως η τεχνητή νοηµοσύνη και η µηχανική µάθηση, προκαλούν φόβο γιατί διαταράσσουν το υφιστάµενο πλαίσιο των εργασιακών και γενικότερα των παραγωγικών σχέσεων. Παράλληλα, οι πολιτικές σχέσεις µε την ευρεία έννοια του όρου, ως σχέσεις ισχύος σε εσωτερικό και διεθνές επίπεδο, εξελίσσονται µε τρόπο που εντείνει τις αβεβαιότητες και θέτει υπό αµφισβήτηση σχέσεις νοµιµοποίησης και ηγεµονίας. Καµία κατάσταση δεν θεωρείται οριστική και αµετάβλητη. Αν υπάρχει ένας κοινός παρονοµαστής σε όλα αυτά, είναι η ανοµία. Η αδυναµία να ενταχθούν όλα αυτά τα επιµέρους φαινόµενα σε ένα σύστηµα κανόνων που τα διέπουν όχι µε τη στενά νοµική, αλλά µε την ευρύτερη δυνατή αντίληψη περί κανονιστικότητας, δηλαδή καταρχάς περί κανονικότητας. Με την επιστηµονική, την τεχνολογική, την οικονοµική, τη διεθνοπολιτική, τη θεσµική, τη θρησκευτική, την ιστορική εντέλει έννοια του όρου. Άρα µε µια πρόσληψη που µπορεί να είναι εµπειρική, πραγµατιστική και τεκµηριωµένη ή ιδεολογική, πολύ συχνά ιδεοληπτική και αυθαίρετη. Όταν αναφέροµαι σε όλα αυτά τα φαινόµενα συµπεριλαµβάνω προφανώς και τις έννοιες που τα περιγράφουν, τα ερµηνεύουν, τα προδικάζουν, τα αµφισβητούν, τα υποδέχονται ως σωτήρια ή ως απειλητικά. Αναφέροµαι δηλαδή και σε µια δέσµη ιδεών κάποιες από τις οποίες θα γίνουν "µεγάλες" επειδή θα επικρατήσουν και θα συνεγείρουν µε θριαµβευτικά ή καταστροφικά αποτελέσµατα. Αν ως "µεγάλη ιδέα" εννοούµε µια ολιστική προσέγγιση, τότε η εποχή µας είναι και αυτή εποχή "µεγάλων ιδεών". Οι πιο απλές ολιστικές προσεγγίσεις είναι, βέβαια, αυταρχικές και εντέλει ολοκληρωτικές ανεξάρτητα από τον ειδικότερο χαρακτήρα τους: πολιτικό, δήθεν επιστηµονικό, θρησκευτικό, εθνικολαϊκιστικό κ.ο.κ. Η Δύση δείχνει έτοιµη να εγκαταλείψει µε ευκολία το βασικό επιχείρηµα της οικουµενικής ισχύος των αξιών της, δηλαδή της νοµιµοποίησής της. Υπάρχουν όµως πλέον και πολλές ολιστικές προσεγγίσεις "ήπιου" χαρακτήρα που προσφέρουν τη γοητεία της εύκολης ερµηνείας των πάντων και ενός απλού και αυστηρού κώδικα συµπεριφοράς υπό το όχηµα µιας δήθεν φιλελεύθερης και µετανεωτερικής αντίληψης. Αν ως "µεγάλη ιδέα" εννοούµε την ανάγκη να ανταποκριθούµε σε µια "µεγάλη πρόκληση" όπως η κλιµατική αλλαγή ή η τεχνητή νοηµοσύνη, τότε η επείγουσα "µεγάλη ιδέα" είναι ένα φαινοµενικά συντηρητικό στοίχηµα που µπορεί να είναι βαθιά προοδευτικό, η διατήρηση και η προσαρµογή του κεκτηµένου της φιλελεύθερης δηµοκρατίας µέσα στις νέες συνθήκες που διαµορφώνει η σχέση ανθρωπότητας και φύσης και η σχέση ανθρωπότητας και τεχνολογίας. Όµως η ανθρωπότητα ζει, δυστυχώς, ταυτόχρονα σε διαφορετικές εποχές µε κριτήριο τη γραµµική αντίληψη περί προόδου, εγκλωβισµένη σε κραυγαλέες ανισότητες που οξύνονται. Η διαχείριση των εµβολιασµών κατά της πανδηµίας αφενός µεν στις οικονοµικά ανεπτυγµένες χώρες, αφετέρου δε στον υπόλοιπο κόσµο, είναι ένα απλό και επίκαιρο παράδειγµα. Εξίσου σηµαντικό παράδειγµα είναι η πρόσφατη "θεωρία", µε αφορµή τις εξελίξεις στο Αφγανιστάν, ότι η δηµοκρατία δεν εξάγεται. Το επόµενο βήµα µπορεί να είναι η "θεωρία" ότι ούτε τα ανθρώπινα δικαιώµατα και οι εγγυήσεις του κράτους δικαίου εξάγονται. Η Δύση δείχνει έτοιµη να εγκαταλείψει µε ευκολία το βασικό επιχείρηµα της οικουµενικής ισχύος των αξιών της, δηλαδή της νοµιµοποίησής της. Η συζήτηση για τις µεγάλες ιδέες ακολουθεί τον κυµατισµό της Ιστορίας και είναι, ως εκ τούτου, αέναη και ρευστή. Παρακολουθεί τις µεγάλες συγκρούσεις, τις µεγάλες προκλήσεις, τις µεγάλες καταστάσεις, τις µεγάλες ανατροπές. Δεν θεωρώ, συνεπώς, ότι σήµερα το κρίσιµο ζήτηµα είναι να υπερασπιστούµε µια παλιά ή να προβάλουµε µια καινούργια µεγάλη ιδέα. Αλλά να συνειδητοποιήσουµε την ανάγκη να διαχειριστούµε και να υπερβούµε τη µεγάλη "ανοµία" που προσπάθησα να περιγράψω και η οποία τελικά θέτει υπό αµφισβήτηση το κεκτηµένο της φιλελεύθερης δηµοκρατίας. Αυτή η αφηρηµένη και ελλειπτική κατ’ ανάγκην προσέγγιση των παγκόσµιων προκλήσεων ελπίζω ότι µπορεί να µας βοηθήσει να προσγειωθούµε µε µεγαλύτερη ασφάλεια στο έδαφος των δικών µας εθνικών και περιφερειακών προκλήσεων. Τα νέα στερεότυπα έχουν ήδη επιβληθεί στον διεθνή δηµόσιο λόγο. Το στοίχηµα, συνεπώς, είναι να χειριστούµε τις προκλήσεις µε ευέλικτο τρόπο, χωρίς να εγκλωβιζόµαστε σε τέτοια στερεότυπα. Χωρίς να αναζητούµε εναγωνίως την επιστροφή σε µια κανονικότητα που ξέραµε, αλλά τη µετάβαση σε νέες καταστάσεις που πρέπει να µάθουµε από ποιους κανόνες διέπονται. Ο κ. Ευάγγελος Βενιζέλος είναι πρώην αντιπρόεδρος της κυβέρνησης και υπουργός Εξωτερικών, Οικονοµικών και Εθνικής Άµυνας. Καθηγητής Νοµικής Σχολής ΑΠΘ. ΠΗΓΗ CAPITAL.GR