Η Ενάτη Συμφωνία του Μπετόβεν γίνεται 200 ετών!

Στις 7 Μαΐου 1824, στη Βιέννη, έλαβε χώρα ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα στην παγκόσμια ιστορία της μουσικής: Η πρώτη παρουσίαση της Ενάτης Συμφωνίας του Λούντβιχ βαν Μπετόβεν. Στις 7 Μαΐου 2024, διακόσια χρόνια μετά, ο Ρικάρντο Μούτι θα διευθύνει το έργο σε επετειακή συναυλία της Φιλαρμονικής Ορχήστρας της Βιέννης στην περίφημη Musikverein της αυστριακής πρωτεύουσας.

Την ίδια ημέρα, την Ενάτη Συμφωνία θα ερμηνεύσουν η National Symphony Orchestra και το Brighton Festival Chorus στο Cadogan Hall του Λονδίνου, η Franz Schubert Filharmonia στο Palau de la Música Catalana στη Βαρκελώνη, η Gewandhaus της Λειψίας υπό τον Αντρις Νέλσονς και δεκάδες ακόμα διάσημες, και όχι μόνο, ορχήστρες σε όλον τον κόσμο. Eπεται βεβαίως συνέχεια λαμπρή και πληθωρική: Στις 18 Μαΐου η Ακαδημία του Αγίου Μαρτίνου των Αγρών (ASMF) θα ερμηνεύσει το έργο πάλι στο Λονδίνο και στις 26 Μαΐου η Orchestre Révolutionnaire et Romantique θα το παρουσιάσει υπό τον Τζον Eλιοτ Γκάρντινερ στο Παρίσι. Στις 3 Αυγούστου η Ενάτη θα παιχτεί στη Μαρτίνα Φράνκα και στις 11 Αυγούστου θα παρουσιαστεί στην Αρένα της Βερόνας. Στις 21 Σεπτεμβρίου σειρά έχει το Royal Albert Hall με τη Royal Philharmonic Concert Orchestra και τη London Philharmonic Choir και στις 22 Νοεμβρίου η Φιλαρμονική Ορχήστρα της Λυών, σε συναυλία που θα δοθεί στη Μαδρίτη. Μπορούμε να συνεχίσουμε να απαριθμούμε ονόματα ορχηστρών και μαέστρων για πολύ, καθώς από τη Λισαβόνα έως το Ντιτρόιτ, από τα Τίρανα μέχρι το Μπουένος Aϊρες και από το Βερμπιέ της Ελβετίας ως το Τόκιο και το Σαπόρο της Ιαπωνίας, όλη η υφήλιος θα τιμήσει το ιστορικό γεγονός με πλήθος συναυλιών. Δεν θα μπορούσε, εξάλλου, να γίνει αλλιώς! Η ιστορία Η σύνθεση της Ενάτης ξεκίνησε το 1822 ως μια ανάθεση από τη Φιλαρμονική Κοινότητα του Λονδίνου που τελικά όμως δεν ευοδώθηκε. Να σημειωθεί πως ο Μπετόβεν σχεδίαζε αρκετά χρόνια πριν να μελοποιήσει την «Ωδή στη χαρά», το ποίημα του Φρίντριχ Σίλερ («An die Freude», 1785) που αναφέρεται σε έναν κόσμο ειρήνης και αρμονίας. Τελικά το ενέταξε ως χορωδιακό σύνολο (με τη συνδρομή και τεσσάρων σολίστ) στο τέταρτο μέρος, δηλαδή στο φινάλε του έργου. Επιθυμία του ήταν η πρεμιέρα της Συμφωνίας να δινόταν στο Βερολίνο, καθώς ο συνθέτης την είχε αφιερώσει στον βασιλιά Φρειδερίκο Γουλιέλμο Γ’ της Πρωσίας, αλλά και επειδή είχε δυσφορία για διάφορα που συνέβαιναν στη μουσική ζωή της Βιέννης, κυρίως για την επικράτηση ιταλών συνθετών όπως ο Ροσίνι. Τελικά επείσθη: Η πρεμιέρα δόθηκε στο Theater am Kärntnertor της πρωτεύουσας της Αυστρίας, στις 7 Μαΐου 1824, με τον Μπετόβεν παρόντα – όπως παρόντες ήταν ο Φραντς Σούμπερτ και άλλες μουσικές προσωπικότητες της εποχής. Ο συνθέτης του έργου ήταν 54 ετών και (ήδη από το 1820) ολοκληρωτικά κωφός. Υπάρχουν αρκετά ανέκδοτα για την παρουσία του στην αίθουσα και την προσπάθειά του να διευθύνει την ορχήστρα βοηθώντας ή και υποκαθιστώντας σε ορισμένα σημεία τον μαέστρο Μίκαελ Ούμλαουφ. Λέγεται πως η πρώτη εκτέλεση του έργου δεν ήταν η καλύτερη που θα μπορούσε να γίνει.

Η επιτυχία όμως ήταν δεδομένη. Στο τέλος της συναυλίας, η εικοσάχρονη μεσόφωνος Καρολίνε Ούνγκερ, μία από τις σολίστ της βραδιάς, έστρεψε τον συνθέτη προς το κοινό για να δει, αφού δεν μπορούσε να ακούσει, την ενθουσιώδη αντίδρασή του. Ηταν μία πολύ συγκινητική στιγμή. «Το κουρδιστό πορτοκάλι» Μια θερμή αντίδραση συνεχίζει να συνοδεύει κάθε παρουσίαση του έργου μέχρι σήμερα, καθώς η Ενάτη Συμφωνία θεωρείται από τα κορυφαία (και πιο δημοφιλή) συμφωνικά έργα στην ιστορία της μουσικής. Tο κοινό σπεύδει να γεμίσει τις αίθουσες σε κάθε παρουσίασή της, ενώ διάφορα μοτίβα της σύνθεσης και κυρίως το μοτίβο της «Ωδής στη Χαρά» έχουν ακουστεί σε μεγάλες εκδηλώσεις, σε προεκλογικές συγκεντρώσεις, έχουν χρησιμοποιηθεί ως υπόκρουση σε διαφημίσεις, σίριαλ και κινηματογραφικές ταινίες. Μεταξύ άλλων το εμβληματικό συμφωνικό έργο χρησιμοποιήθηκε ευφυώς στο περίφημο «Κουρδιστό πορτοκάλι» (1971) του Στάνλεϊ Κιούμπρικ σε μια (συγκινητική και συγκλονιστική) προσπάθεια να αντιπαρατεθεί η απόλυτη ομορφιά, η αρμονία, η δύναμη και η παρηγοριά της μεγάλης τέχνης σε μια καθημερινότητα αφόρητης βίας, απανθρωπιάς και πόνου. Το 1972 η «Ωδή στη Χαρά» – μόνο η μουσική, χωρίς τα ποιητικά λόγια που τη συνοδεύουν – έγινε ο ύμνος του Συμβουλίου της Ευρώπης και το 1985 έγινε ο ύμνος της Ευρωπαϊκής Ενωσης. Οι ηχογραφήσεις Η Ενάτη Συμφωνία, η Συμφωνία των πανανθρώπινων αξιών, της αγάπης, της αδελφοσύνης και της ελευθερίας, περιλαμβάνεται πάντα στο ρεπερτόριο των μεγάλων ορχηστρών. Και έχει ηχογραφηθεί, άλλες φορές στο στούντιο, άλλες live, με την παρουσία κοινού, από τους μεγαλύτερους μαέστρους του κόσμου, με τη συμμετοχή σημαντικών λυρικών τραγουδιστών. Μεταξύ άλλων την ηχογράφησε ο Λέοπολντ Στοκόφσκι το 1934 με τη Philadelphia Orchestra και το 1941 με τη Συμφωνική Ορχήστρα του NBC. Το 1942 την ηχογράφησε ο Βίλχελμ Φούρτβενγκλερ με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου. Το 1951 ο ίδιος μαέστρος τη διηύθυνε εκ νέου στην εκδήλωση για την επαναλειτουργία του Φεστιβάλ του Μπαϊρόιτ μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Ακολούθησαν το 1952 ο Αρτούρο Τοσκανίνι με τη Συμφωνική Ορχήστρα του NBC (live ηχογράφηση στο Carnegie Hall), το 1956 ο Οτο Κλέμπερερ με τη Royal Concertgebouw Orchestra του Αμστερνταμ, το 1962 και το 1977 ο Χέρμπερτ φον Κάραγιαν με τη Φιλαρμονική του Βερολίνου (ο εν λόγω μαέστρος την έχει ηχογραφήσει στο στούντιο και άλλες φορές), το 1972 ο Γκέοργκ Σόλτι με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Σικάγο, το 1974 ο Κουρτ Μαζούρ με την Gewandhaus της Λειψίας, το 1976 ο Ράφαελ Κούμπελικ με τη Συμφωνική Ορχήστρα του Λονδίνου, το 1979 ο Λέοναρντ Μπερνστάιν με τη Φιλαρμονική της Βιέννης, το 1989 ο Κάρλο Μαρία Τζουλίνι με την ίδια ορχήστρα, το 1991 ο Νικολάους Αρνονκούρ με την Chamber Orchestra of Europe, το 1996 ο Κλάουντιο Αμπάντο με τη Φιλαρμονική Ορχήστρα του Βερολίνου, το 2011 ο Ρικάρντο Σαγί με την Gewandhaus της Λειψίας και το 2019 ο Μπέρναρντ Χάιτινγκ με τη Συμφωνική Ορχήστρα της Ραδιοφωνίας της Βαυαρίας. Εννοείται πως τα ονόματα των αρχιμουσικών και οι ορχήστρες που αναφέρουμε είναι απλώς μερικά και μερικές μέσα από μια τεράστια δισκογραφική παραγωγή δεκαετιών στην οποία το όνομα του Μπετόβεν έχει διακεκριμένη θέση. Το τέλος Ο κορυφαίος συνθέτης άφησε την τελευταία του πνοή στη Βιέννη στις 26 Μαρτίου 1827, στα 56 του χρόνια, έχοντας προφτάσει, παρά την κωφότητά του, να αφήσει πίσω του και άλλα σπουδαία έργα. H επιδείνωση της από χρόνια κακής υγείας του υποχρέωσε τους γιατρούς του να προχωρήσουν σε μικρές επεμβάσεις για να τον ανακουφίσουν από το αφόρητο πρήξιμο στην κοιλιά του, καθώς έπασχε (μάλλον) από κίρρωση. Λέγεται πως μία από αυτές τις επεμβάσεις προκάλεσε μόλυνση που επέσπευσε τον θάνατό του. Λέγεται επίσης πως τα τελευταία λόγια του λίγο προτού πέσει σε κώμα, και ενώ έξω μαινόταν μια καταιγίδα, ήταν ένα δάνειο από τις τελευταίες λέξεις του Οκταβιανού Αυγούστου: «Plaudite, amici, comedia finita est!» δηλαδή «χειροκροτήστε, φίλοι, η κωμωδία τελείωσε». Υπάρχει και η εκδοχή σύμφωνα με την οποία όταν, λίγο πριν πέσει σε κώμα, του έφεραν εξαιρετικής ποιότητας κρασί από την περιοχή όπου γεννήθηκε, είπε: «Κρίμα, πολύ αργά».